معماری سرای بابا افضل

ایرانِ عزیز ما کشور چهار فصلی است که بخش مهمی از آن آب و هوایی گرم و خشک دارد. مردم کویر نشین در گذشته برای سازگاری با منطقه از شیوه های به خصوصی در ساخت و ساز بهره می بردند. احداث گودال باغچه از شیوه هایی بود که در مناطق کویری به منظور خنک کردن هوا به کار می رفت. گودال باغچه سبکی از ساختمان سازی است که در آن بخشی از بنا به خصوص حیاط مرکزی را گود و درختکاری می کنند و بقیه بخش های بنا را اطراف آن می سازند. به این شکل فضایی خنک، نور کافی و استحکام را در بنا تضمین می کنند. گودال باغچه یا باغچال در خانه های قدیمی شهرهای کاشان، نایین و یزد به وفور دیده می شود.

شهر های کویری ایران معمولا بر سر راه قنات ها(کاریزها) و منابع زیرزمینی آب احداث می شد تا به بهترین شکل از منابع آبی استفاده شود. این آب برای مصارف روزانه و تلطیف محیط و آبیاری گل ها و گیاهان و باغ ها به کار گرفته می شد و ذره ای از آن هدر نمی رفت. معمولا صحن و حیاط ساختمان گودبردای می شد و تقریبا به اندازه یک طبقه در زیرزمین طراحی صورت می گرفت. بقیه عناصر بنا مثل رواق ها، اتاق ها و شبستان ها در اطراف آن حیاط شکل می گرفت.

در معماری گودال باغچه عموما درختکاری انجام می شد و حوض آبی نیز در وسط باغچه ها به سبک چهارباغ ایرانی قرار می گرفت. کاشت درخت انار، پسته و انجیر در باغچال ها رواج زیادی داشت. با توجه به رطوبتی که این حیاط ها داشت بخش اعظم آب مورد نیاز درخت ها نیز از رطوبت زمین تامین می شد. در ضمن تلفیق آب و درخت در نسیم تابستان فضایی بسیار دل انگیز و خنک را پدید می آورد. اتاق های اطراف گودال باغچه اتاق های تابستان نشین به شمار می رفتند.

فضای داخلی اتاق ها معمولا نور خود را از حیاط می گرفتند و به این شکل مشکل روشنایی هم مرتفع می شد. در واقع باید گفت نورگیری طبقه زیر زمین از فواید ساخت گودال باغچه ها به شمار می رفت چون اگر این حیاط درونی و باغچال ها نبود امکان نورگیری فضاهای داخلی هم وجود نداشت. این موضوع در بناهای سنتی که اغلب درونگرا بودند و برخلاف بناهای امروزی رو به خیابان نبودند نقش مهمی بازی می کرد. علاوه بر آن، گودال باغچه ها در خانه های ایرانی فضایی برای دورهم جمع شدن خانواده ها بوده است.گودال باغچه خانه پیرنیا در نائین و مسجد آقابزرگ در کاشان نمونه‌های خوبی از این فضاها هستند.